Ενδοσχολική βία και τρόποι αντιμετώπισης

Ο σχολικός εκφοβισμός, ή αλλιώς bullying όπως είναι ο όρος στα Αγγλικά, είναι ένα φαινόμενο που έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις στις μέρες μας. Παλιότερα μιλούσαμε για τη βία στα σχολεία των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου. Το πρόβλημα φάνταζε μακρινό. Τα τελευταία χρόνια όμως χτύπησε και τη δική μας πόρτα. Τα περιστατικά βίας, σωματικής και ψυχικής, στα ελληνικά σχολεία έχουν αυξηθεί δραματικά…

Ο σχολικός εκφοβισμός, ή αλλιώς bullying όπως είναι ο όρος στα Αγγλικά, είναι ένα φαινόμενο που έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις στις μέρες μας. Παλιότερα μιλούσαμε για τη βία στα σχολεία των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου. Το πρόβλημα φάνταζε μακρινό. Τα τελευταία χρόνια όμως χτύπησε και τη δική μας πόρτα. Τα περιστατικά βίας, σωματικής και ψυχικής, στα ελληνικά σχολεία έχουν αυξηθεί δραματικά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι ένα φαινόμενο πρωτόγνωρο. Όμως την τελευταία δεκαετία το πρόβλημα έχει διογκωθεί σε τέτοιο βαθμό που χρίζει άμεσης αντιμετώπισης. Σύμφωνα με το «Δίκτυο κατά της βίας στο σχολείο» ο όρος σχολικός εκφοβισμός περιγράφει την κατάσταση στην οποία ασκείται «εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου».

Οι μορφές εκφοβισμού είναι ποικίλες και εμφανίζουν ένα αρκετά ευρύ φάσμα. Πέρα από τη σωματική βία, που είναι και η πιο «ξεκάθαρη» μορφή, υπάρχουν η λεκτική βία (ύβρεις, εκβιασμός, ταπείνωση, χειραγώγηση), ο κοινωνικο-φυλετικός εκφοβισμός (απομόνωση και περιθωριοποίηση που βασίζονται στην καταγωγή, στην κοινωνική ή οικονομική τάξη) και ο σεξουαλικός (από χειρονομίες έως επιθέσεις). Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε μια νέα σχετικά αλλά άκρως επικίνδυνη μορφή: τον κυβερνοεκφοβισμό ή αλλιώς cyber bullying, που περιλαμβάνει τη χρήση τηλεφωνικών συσκευών και του διαδικτύου. Οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν ένα πρόσφορο έδαφος για τους θύτες (απομόνωση από ομάδες, ύβρεις και προσβολές, φωτογραφίες χωρίς τη συναίνεση του θύματος, κατασκευασμένες πληροφορίες, αναρτήσεις με ψευδή στοιχεία, καταπάτηση προσωπικών δεδομένων). Η λίστα είναι τεράστια και η φαντασία των παιδιών δίχως όρια. Πρόκειται για την πιο ανεξέλεγκτη μορφή, μιας και πολύ δύσκολα μπορούν να εντοπιστούν οι υπαίτιοι, εξαιτίας της ανωνυμίας των ηλεκτρονικών μέσων. Πολλές φορές ξεκινάει ως αστείο: ένα σχόλιο, μια φωτογραφία. Όμως συχνά παίρνει τεράστιες διαστάσεις με ανυπολόγιστες επιπτώσεις για το μαθητή που δέχεται αυτή τη μορφή βίας. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό του κυβερνοεκφοβισμού είναι η δυσαναλογία στον αριθμό των εμπλεκόμενων. Ένα απλό και μεμονωμένο σχόλιο μπορεί πολύ εύκολα να γίνει ορατό σε εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, χρήστες ανά πάσα στιγμή.

Δυστυχώς το πρόβλημα είναι σύνθετο και παρουσιάζει από τη φύση του δυσκολίες. Καταρχάς είναι δύσκολη η αναγνώρισή του. Πολλές φορές δάσκαλοι, καθηγητές και γονείς αδυνατούν να εντοπίσουν τα σημάδια σχολικής βίας ερμηνεύοντας λανθασμένα την ιδιόμορφη πολλές φορές συμπεριφορά του παιδιού. Δεν είναι λίγες οι φορές που ο γονέας ή ο εκπαιδευτικός πιστεύουν ότι ευθύνεται η ηλικία, οι ψυχολογικές διακυμάνσεις παιδιού-εφήβου, το βαρύ πρόγραμμα με σχολικές και εξωσχολικές δραστηριότητες κ.ά. Άλλωστε το παιδί-θύμα σπάνια μιλάει και μεταφέρει το πρόβλημα στους ενήλικες από φόβο ή και ντροπή. Από την άλλη δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και οι θύτες είναι ανήλικοι μαθητές που πιθανότατα αντιμετωπίζουν τα δικά τους προβλήματα. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες οι μαθητές που ασκούν βία συχνά παρουσιάζουν κατάθλιψη, ναρκισσισμό ή προέρχονται από δυσλειτουργικές οικογένειες που δεν έχουν απενεχοποιήσει τη βία.

Επιπτώσεις στον ψυχισμό

Ο εκφοβισμός και η σχολική βία έχουν συχνά τρομακτικές επιπτώσεις στον ψυχισμό και τη συμπεριφορά των παιδιών. Τις περισσότερες φορές το θύμα δε μιλά, με αποτέλεσμα να εσωτερικεύει το πρόβλημα και να εγκλωβίζεται σε αυτό. Τα επίπεδα άγχους είναι τεράστια, ενώ μπορεί να παρουσιάσει συμπεριφορικά προβλήματα στην καθημερινή ζωή. Η κοινωνική απομόνωση περιθωριοποιεί το παιδί, μειώνει την αυτοεκτίμησή του και το οδηγεί αναπόφευκτα στην απαισιοδοξία και την εσωστρέφεια. Οποιαδήποτε μορφή βίας, οποιασδήποτε έντασης λειτουργεί αρνητικά στην ψυχοσύνθεση του θύματος με αποτελέσματα που πολλές φορές δεν είναι ορατά άμεσα, αλλά μπορεί να εκδηλωθούν αργότερα. Αν και τις περισσότερες φορές ο άνθρωπος ξεπερνάει το τραύμα του εκφοβισμού που συντελέστηκε στην παιδική ή εφηβική ηλικία, συχνά το τραύμα παραμένει και τον ακολουθεί στην ενήλικη ζωή του. Κανείς δεν μπορεί να καταδείξει με βεβαιότητα όλες τις συνέπειες της σχολικής βίας στον παιδικό ψυχισμό. Το σίγουρο όμως είναι ότι υπάρχουν και ότι επηρεάζουν ακόμη και τη χημεία του εγκεφάλου.

Έχει πολύ μεγάλη σημασία να επαγρυπνούμε, ώστε να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε τα σημάδια που υποδηλώνουν ότι ένα παιδί έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού. Συχνές αλλαγές στη διάθεση και τη συμπεριφορά, άρνηση να πάει στο σχολείο ή να διαβάσει, ψυχοσωματικά προβλήματα (εφιάλτες, αδικαιολόγητο άγχος, αϋπνίες), επιθετική συμπεριφορά, ξαφνική εσωστρέφεια, απομάκρυνση και απαισιοδοξία, απολεσθέντα αντικείμενα και τραυματισμοί είναι μερικές από τις ενδείξεις που πρέπει να ανησυχήσουν κάθε γονέα και καθηγητή.

Διάγνωση του προβλήματος

Για να γίνει σωστή διάγνωση του προβλήματος πρέπει καταρχάς ο γονέας να έχει καθημερινή και ουσιαστική επικοινωνία με το παιδί, ώστε να θεμελιωθεί μια στιβαρή συναισθηματική σχέση μεταξύ τους. Με το διάλογο θα πρέπει να εκμαιεύσει πληροφορίες από το παιδί, για να μπορέσει να βρει τα αίτια του προβλήματος. Υπενθυμίζουμε ότι σπάνια το παιδί θα μιλήσει για το σχολικό εκφοβισμό και συνήθως απαντά με υπεκφυγές. Είναι σημαντικό ο γονέας να κάνει το παιδί να νιώσει ασφάλεια, συμπαράσταση και αγάπη. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να το κατακρίνει ή να σχολιάσει αρνητικά τη στάση του. Κάτι τέτοιο θα επιδείνωνε το πρόβλημα. Επιπρόσθετα οι γονείς θα πρέπει να βρίσκονται σε άμεση επικοινωνία με τους αρμόδιους εκπαιδευτικούς. Σε περίπτωση σοβαρού προβλήματος συνιστάται η καθοδήγηση από ψυχολόγους ή κοινωνιολόγους. Υπάρχουν αρκετά κέντρα ψυχολογικής υποστήριξης στη χώρα μας που δραστηριοποιούνται αποκλειστικά κατά του σχολικού εκφοβισμού, καθώς και τηλεφωνικά κέντρα για παιδιά, εφήβους και γονείς για την άμεση βοήθεια.

Ο ρόλος τους εκπαιδευτικού

Σε σχολικό επίπεδο ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι διττός και πιο δύσκολος θα μπορούσαμε να πούμε. Καταρχάς ο εκπαιδευτικός θα πρέπει προωθεί το σεβασμό και το «δικαίωμα» στη διαφορετικότητα κάθε παιδιού ανεξαρτήτως φυλής, κοινωνικής-οικονομικής τάξης, προσωπικής ιδιορρυθμίας, μορφωτικού επιπέδου και ηλικίας. Οφείλει να διδάξει στα παιδιά ότι το διαφορετικό είναι μέρος της φύσης κι ότι κάθε άνθρωπος είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα. Είναι σημαντικό να μάθει στα παιδιά να έχουν αυτοπεποίθηση και να πιστεύουν στον εαυτό τους. Από την άλλη πλευρά πρέπει να δημιουργήσει ένα κλίμα εμπιστοσύνης και ασφάλειας στην τάξη κι ένα περιβάλλον που θα καταδικάζει ανοιχτά οποιαδήποτε μορφή βίας.

Ως γνωστόν η πρόληψη είναι η καλύτερη θεραπεία. Δημιουργώντας επομένως έναν μαθησιακό χώρο στον οποίο οι μαθητές εστιάζουν στη μόρφωση και την αγωγή της ψυχής, τα παιδιά θα ολοκληρώνονται μέσα από αυτόν κι έτσι, το ενδιαφέρον του θύτη για πράξεις εκφοβισμού θα μειωθεί αισθητά. Επίσης θετικά θα μπορούσε να συμβάλει και η συζήτηση εντός της τάξης για το θέμα του εκφοβισμού και τις συνέπειες αυτού. Οι μαθητές πρέπει να νιώθουν ασφάλεια κι ότι μπορούν να μιλήσουν και να ζητήσουν βοήθεια. Ο εκπαιδευτικός από τη μεριά του έχει την υποχρέωση να διαχειρίζεται τις καταστάσεις ειρηνικά, με την κατανόηση και τη γνώση του ενήλικα, ώστε το πρόβλημα να εξομαλυνθεί και να επιλυθεί. Οι αρμόδιοι του σχολείου θα πρέπει να φροντίσουν για τη συνεχή επίβλεψη του σχολικού χώρου κυρίως κατά τη διάρκεια του διαλείμματος, καθώς και να βρίσκονται σε άμεση επικοινωνία με τους γονείς και τους κηδεμόνες.

Ανθρώπινη φύση;

Πολλοί υποστηρίζουν ότι η βία και η επιθετικότητα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης. Σε αυτό το σημείο πρέπει να πούμε ότι υπάρχει και η «θεμιτή» επιθετικότητα, σε ένα παιχνίδι για παράδειγμα ή στο χώρο του αθλητισμού. Στις συγκεκριμένες περιπτώσεις υπάρχει ένταση που πρέπει όμως να χαρακτηρίζεται πάντα από την ευγενή άμιλλα και τον αλληλοσεβασμό. Ο σχολικός εκφοβισμός ουδεμία σχέση έχει με τα παραπάνω. Είναι ένα φαινόμενο αδικαιολόγητης και κατακριτέας βίας που καταπατά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ξεπερνά κάθε θεμιτό όριο και παραβιάζει νόμους και ηθική.

Η πραγματικότητα είναι ότι η κοινωνία είναι αυτή που γεννά και προάγει τη βία. Κι όταν λέμε κοινωνία δεν εννοούμε μόνο το σύνολο των ανθρώπων. Εννοούμε και τις οικονομικοπολιτικές συνθήκες που το πλαισιώνουν. Δυστυχώς η οικονομική κρίση που μαστίζει τη χώρα μας τα τελευταία χρόνια κάθε άλλο παρά βοηθά την κατάσταση. Το αντίθετο. Την επιδεινώνει. Το σημαντικότερο όπλο που έχουμε κατά της βίας είναι η παιδεία. Το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να είναι διαμορφωμένο έτσι ώστε όχι μόνο να επικρίνει κάθε μορφή επιθετικότητας, αλλά και να δίνει τις σωστές βάσεις στους μαθητές ώστε να απορρίψουν και να αποκηρύξουν τη βία. Αυτό δε σημαίνει ότι εμείς νίπτουμε τας χείρας μας και πως την ευθύνη έχει μόνο η πολιτεία. Έχουμε ευθύνη και υποχρέωση όλοι μας. Πρέπει να πάρουμε τα ηνία και να μεγαλώσουμε τα παιδιά μας σωστά αποκηρύττοντας εμείς οι ίδιοι πρώτα τη βία. Ο αγώνας κατά του σχολικού εκφοβισμού ξεκινά από τους κόλπους της οικογένειας.

ΜΟΤΟ

Η κοινωνία και οι οικονομικοπολιτικές συνθήκες που την πλαισιώνουν γενούν και προάγουν τη βία.
Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει προωθεί το σεβασμό και το «δικαίωμα» στη διαφορετικότητα κάθε παιδιού ανεξαρτήτως φυλής ή κοινωνικής τάξης
Ο εκφοβισμός και η σχολική βία έχουν συχνά τρομακτικές επιπτώσεις στον ψυχισμό και τη συμπεριφορά των παιδιών

{gallery}1053{/gallery}